Νέες τεχνικές πολέμου με τη βοήθεια της νευροεπιστήμης

 

Ορισμένες τεχνικές της νευροεπιστήμης είναι ήδη έτοιμες για στρατιωτική αξιοποίηση.

Νέες προοπτικές για τον τρόπο διεξαγωγής του πολέμου ανοίγει η νευροεπιστήμη, σύμφωνα με έκθεση της Βασιλικής Εταιρίας, της ακαδημίας επιστημών της Βρετανίας. Στην έκθεση επισημαίνεται ότι, παρά τα οφέλη σε άλλους τομείς όπως η ιατρική, οι αλματώδεις πρόοδοι των νευροεπιστημόνων, οι οποίες έχουν πρακτικές εφαρμογές στο πεδίο της μάχης και γενικότερα της ασφάλειας, θα πρέπει να εξετασθούν προσεκτικά πριν υιοθετηθούν.
Οι νέες τεχνικές της νευροεπιστήμης, οι οποίες τείνουν να αξιοποιηθούν από τους στρατιωτικούς και γενικότερα από τις δυνάμεις ασφαλείας, περιλαμβάνουν οπλικά συστήματα που ελέγχονται άμεσα από το νου και άλλα που αποσκοπούν στον έλεγχο του νου των αντιπάλων ή που στέλνουν ακτίνες κατευθυνόμενης ενέργειας και προκαλούν πόνο. Παράλληλα όμως, φαίνεται να κερδίζουν έδαφος άλλες πρακτικές, όπως η εξέταση -με ειδικές τεχνικές νευροαπεικόνισης- του εγκεφάλου των στρατιωτικών που είναι υποψήφιοι για στρατολόγηση ή η χρησιμοποίηση νέων μεθόδων διακρανιακής εγκεφαλικής και νευρικής διέγερσης για καλύτερη μάθηση κατά τη στρατιωτική εκπαίδευση.
Σύμφωνα με το πρακτορείο Ρόιτερ και τη βρετανική «Γκάρντιαν», τα σενάρια αυτά και άλλα περιγράφονται στην έκθεση του αρχαιότερου επιστημονικού φορέα στον κόσμο, που επισημαίνει ότι η τυχόν υιοθέτησή τους θα φέρει στο προσκήνιο μια σειρά από ηθικά και νομικά διλήμματα και προκλήσεις για την κοινωνία.
Οι Βρετανοί επιστήμονες προβλέπουν επίσης ότι σταδιακά θα χρησιμοποιηθούν στις ένοπλες δυνάμεις και στις δυνάμεις ασφαλείας ειδικά φάρμακα που ενισχύουν την αποτελεσματικότητα του προσωπικού τους (π.χ. των πιλότων ή των ειδικών δυνάμεων), αλλά και άλλα που θα διευκολύνουν τις ανακρίσεις ή θα αποκοιμίζουν τον εχθρό. Ακόμα υπογραμμίζουν ότι ο (όποιος) εχθρός θα καταφύγει σε ανάλογα νευρο-όπλα.
Ορισμένες τεχνικές της νευροεπιστήμης είναι ήδη ώριμες και έτοιμες για στρατιωτική αξιοποίηση. Ορισμένοι νευροεπιστήμονες δεν φαίνεται να έχουν επίγνωση ότι η επιστήμη τους προορίζεται και για μη ειρηνικές χρήσεις, ενώ άλλοι ήδη εμφανίζονται αμήχανοι ή ανήσυχοι, καθώς δεν θέλουν να σταματήσουν τις έρευνές τους, που μπορεί να ωφελήσουν πολύ την ανθρωπότητα.
Μια από τις πιο εντυπωσιακές προοπτικές, που αναφέρει η έκθεση της Βασιλικής Ακαδημίας, είναι η χρησιμοποίηση από τους στρατιώτες στο κεφάλι τους ειδικού εξοπλισμού (διεπαφής) που θα τους επιτρέπει να ελέγχουν με τη σκέψη τους διάφορα απομακρυσμένα οπλικά συστήματα, όπως μικρά μη επανδρωμένα αεροσκάφη. Η δυνατότητα αυτή προκύπτει από τις έρευνες που έχουν γίνει στο πεδίο της βιοϊατρικής πληροφορικής για τον έλεγχο από άτομα με ειδικές ανάγκες των τεχνητών άκρων ή του κέρσορα του υπολογιστή μόνο με το νου τους.
«Ένα νευρωνικά διασυνδεμένο (στον εγκέφαλο) οπλικό σύστημα θα παρέχει σημαντικά πλεονεκτήματα έναντι των συμβατικών οπλικών συστημάτων από άποψη ταχύτητας και ακρίβειας», όπως επισημαίνει η έκθεση, της οποίας υπεύθυνος ήταν ο καθηγητής βιοχημικής φαρμακολογίας Ροντ Φλάουερ του πανεπιστημίου Κουίν Μέρι του Λονδίνου.
Όπως ο ίδιο τόνισε, η νευροεπιστήμη «θολώνει τη διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στην ατομική ευθύνη και στη (δυσ)λειτουργία της μηχανής. Αν ελέγχεις με το νου ένα μη επανδρωμένο σκάφος και χτυπήσεις ένα λάθος στόχο ή μια γαμήλια γιορτή, ποιος φταίει για αυτό; Εσύ ή η μηχανική διεπαφή στο κεφάλι σου;» .
Τέλος, η έκθεση αναδεικνύει τις συνέπειες της προόδου στη νευροφαρμακολογία και αναφέρει ότι φάρμακα που μειώνουν το άγχος, την κούραση ή την απώλεια μνήμης (όλα σχετίζονται με τις έρευνες πάνω στην άνοια) έχουν ήδη δοκιμαστεί από ένοπλες δυνάμεις διαφόρων χωρών ως ενισχυτικά των νοητικών λειτουργιών, προκειμένου να κρατούν τους στρατιώτες τους σε εγρήγορση. Από την άλλη, ουσίες με βάση την ωκυτοκίνη, τη λεγόμενη «ορμόνη της στοργής», μελετώνται για να χρησιμοποιηθούν κατά του εχθρού, ώστε να γίνει πιο ενδοτικός και επιδεκτικός χειραγώγησης.
Πηγή: ΑΠΕ

Φιλοσοφικές, πολιτισμικές και θρησκευτικές διαστάσεις του θανάτου

 

Το καλύτερο που έχουμε να κάνουμε είναι να ζήσουμε άφοβα, ως ανθρώπινα όντα, που κάνουμε το καλύτερο που μπορούμε με ό,τι η ζωή έχει να προσφέρει.

Από τη Βαλέρια Κιλαμπέρια, Ψυχολόγο MSc.
Ζώντας σ’ ένα πολυπολιτισμικό κόσμο, μπορούμε να μάθουμε πολλά από τους άλλους πολιτισμούς σχετικά με το θάνατο, την κηδεία και την ταφή. Οι κάτοικοι κάποιων χωρών θεωρούν το θάνατο κάποιου μια πνευματική και χαρούμενη εκδήλωση – μια στιγμή για να γιορτάσουμε τη ζωή και όλα όσα έχει να προσφέρει. Άλλοι βρίσκονται σε βαθύ πένθος, και περνούν πολλές ημέρες λυπημένοι για το πρόσωπο που πέθανε. Παρακάτω, θ’ αναφερθούν διαφορετικές πτυχές του θανάτου.
 Κοινωνικές απόψεις γύρω από τον θάνατο

• Ο άνθρωπος δεν αισθάνεται φόβο απέναντι στο θάνατο, αλλά τον προβληματίζει η λανθασμένη αντίληψη που έχει γι’ αυτό (Αλεξιάς, 2000).

• Είναι αναμφισβήτητο το γεγονός ότι ο θάνατος αποτελεί ένα θέμα «ταμπού» στην κοινωνία (Clarck, 1993 , Ekstrand & Bourne, 1979).

• Ο θάνατος είναι πάντα πρόβλημα για όλες τις κοινωνίες καθώς κάθε κοινωνικό σύστημα πρέπει  να το αποδεχθεί, προκειμένου τα άτομα να προχωρήσουν μπροστά. Αν οι κοινωνίες αποτύχουν ν’ αντιμετωπίσουν το θάνατο, τότε το κοινωνικό σύνολο θα καταρρεύσει (Clarck, 1993).

Ψυχολογική άποψη

• Οι ψυχολόγοι υιοθετούν την άποψη ότι ο θάνατος έχει λάβει διάφορες μορφές. Η πιο ισχύουσα μορφή είναι ότι ο θάνατος δεν αποτελεί αντικείμενο αναφοράς παρά μόνο σε περιπτώσεις στατιστικής αναφοράς περί θνησιμότητας (Kazdin, 2000)

• Οι ψυχολόγοι τείνουν να προσφέρουν ένα αντιληπτικό και ρεαλιστικό πλαίσιο για την κατανόηση της σχέσης του ανθρώπου με το θάνατο. Αυτή είναι μια πρόκληση για το μέλλον (Kazdin, 2000).

Ψυχαναλυτική άποψη

• Σύμφωνα με τον ψυχαναλυτή E. Becker, η ικανότητα των ανθρώπων να φοβούνται και να κατανοούν το θάνατο, τους παροτρύνει να μην αποδέχονται ότι είναι θνητοί (Segal, Dasen, Berry & Poortinga, 1996).

• Ο Freud ισχυριζόταν ότι δεν υπάρχει θάνατος στο υποσυνείδητο, ωστόσο ο άνθρωπος με την υποσυνείδητη «ευχή» του θανάτου συνήθως εννοεί «εγώ» θα ζήσω για πάντα, «εσύ» θα πεθάνεις (Eigen & Aronson, 1996).

Υπαρξιακή φιλοσοφία(20ος αιώνας)
Οι υπαρξιστές τόνισαν την έννοια της κοινωνικό -συλλογικής αθανασίας απέναντι στην προσωπική αθανασία και υποστήριξαν πως αντιμετωπίζοντας  το  θάνατο, ο άνθρωπος θα έκανε εφικτή την ανθρώπινη ευτυχία (Αλεξιάς, 2000). Σύμφωνα με τον Υπαρξισμό, ο θάνατος επιτρέπει στον άνθρωπο να έχει αυτογνωσία και να είναι υπεύθυνος για τις πράξεις του. Πριν την εμφάνιση του υπαρξισμού ο θάνατος δεν είχε ουσιαστική σημασία για το άτομο. Η έννοια του αθάνατου ήταν καθολική καθώς ο θάνατος δεν ανήκει στο άτομο, αλλά ήταν μια καθολική ανάγκη (Harris, 1971).
Foucault (1926-1984)

• Ο Foucault (Γάλλος φιλόσοφος, κοινωνικός θεωρητικός, ιστορικός ιδεών) αναλύει το θάνατο ως ένα παθολογικό γεγονός, ως μια ασθένεια για την έκβαση της οποίας προτείνεται η διαμεσολάβηση της ιατρικής (Αλεξιάς, 2000)

Κίρκεγκωρ (1813-1855)

• Για τον ορισμό του θανάτου, o Κίρκεγκωρ – φιλόσοφος και θεολόγος χρησιμοποιεί την έννοια της κίνησης. Ο θάνατος δε μεταβάλλεται και επανέρχεται ξανά και ξανά. Επισημαίνει ότι είναι γνωστό εκ των προτέρων ότι ο θάνατος θα επέλθει, αλλά το πότε είναι άγνωστο (Τζαβάρας, 1982).

Αριστοτέλης (384-322 π.Χ.)

• Η πεποίθηση του Αριστοτέλη για το θάνατο είναι ότι η ψυχή και η ύλη αποτελούν βασικά στοιχεία του ατόμου. Εάν ο θάνατος γίνει κατανοητός μέσα από αυτά, τότε είναι φανερό ότι θα πρέπει να είναι το αποτέλεσμα ενός από αυτά (King, 2001).

Αισχύλος (525/524 – 556/555 π.Χ )

• Λόγω της βαθιάς του θρησκευτικής πίστης θεωρούσε το θάνατο αναπόφευκτο γεγονός και ως θεός δε δεχόταν την δωροδοκία.

Ευριπίδης ( 480-406 π. Χ )

• Ο Ευριπίδης ισχυριζόταν ότι υπάρχει ζωή μετά το θάνατο και οι νεκροί συναντούσαν ο ένας τον άλλον στον Άδη (Βασιλειάδης, 1996 ).

Heidegger (1889-1976)

• Σημαντική είναι η συνεισφορά του Μ. Heidegger πάνω στο θάνατο μέσω της έρευνάς του. Κύριο χαρακτηριστικό της είναι το υπαρξιακό, γνωσιολογικό και κοινωνιολογικό ενδιαφέρον (Τζαβάρας, 1982). Ο ίδιος πίστευε πως η κατανόηση της έννοιας του θανάτου προσφέρει στο άτομο την ευκαιρία να ολοκληρωθεί (Αλεξιάς, 2000).

Στωικοί φιλόσοφοι (1907-1976)

• Οι Στωικοί φιλόσοφοι ισχυρίζονταν ότι ο θάνατος αποτελεί στοιχείο της φύσης και πρέπει να το αποδεχτούμε ως στοιχείο του πεπρωμένου μας (Αλεξιάς, 2000).

• Θεωρούν ότι η ψυχή είναι αναπόσπαστο κομμάτι του κόσμου που θα οδηγηθεί στον θάνατο, όπως όλα τα όντα, δηλαδή θα διαλυθεί (Βασιλειάδης, 1996).

Οι νεκρικές τελετές σε πολλές κοινωνίες είναι πολύπλοκες και διαφορετικές από κουλτούρα σε κουλτούρα (Stroebe, Hanson, Stroebe & Schut, 2001).
Πρωτόγονος άνθρωπος

• Ο θάνατος ήταν μια πραγματικότητα που ο πρωτόγονος άνθρωπος είχε αποδεχτεί και το ερμήνευε ως ένα μεταβατικό γεγονός (Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα, 1996).

Αρχαϊκή κοινωνία

• Οι άνθρωποι των αρχαϊκών κοινωνιών δεν δέχονταν την ιδέα του θανάτου και πίστευα ότι οι νεκροί εξακολουθούν να ζουν δίπλα τους ως αόρατοι. Ενώ, παράλληλα παρεμβαίνουν στην ζωή των θνητών (Pastur, 1999).

Δύση

• Ο άνθρωπος της δύσης δεν εκλαμβάνει το θάνατο ως φυσικό φαινόμενο που φέρει τέλος στη ζωή του, αλλά ως μια ήττα που πρέπει να αποφύγει με κάθε τρόπο (Αλεξιάς ,2000).

Αφρική

• Οι διάφοροι μύθοι που υπάρχουν στην Αφρική αντανακλούν την πολυτισμική διάσταση του θανάτου. Θεωρείται ότι ο θάνατος προέκυψε κατά λάθος, ωστόσο έχει παραμείνει στον άνθρωπο λόγω «κατάρας».

• Ο θάνατος ήταν αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής τους και ως εκ τούτου αναπόφευκτος ( Dickinson, Leming & Mermann, 2000).

Αφροαμερικάνοι

• Η αφροαμερικάνικη θεώρηση στο θάνατο είναι συνδεδεμένη με την αφρικανική παράδοση και επηρεασμένη από την αμερικάνικη κοινωνικοπολιτισμική εμπειρία.

• Οι Αφροαμερικάνοι τείνουν να είναι λιγότερο αρνητικοί ως προς το θάνατο. Διάφορα είδη τέχνης τους (μουσική, ζωγραφική, θέατρο κ.α.) αντανακλούν τις στάσεις τους απέναντι στον θάνατο ( Dickinson, Leming & Mermann, 2000).

Ασία

• Ο φυσικός θάνατος εκλαμβάνεται περισσότερο ως μια κοινότυπη εμπειρία ιδιαίτερα για τους ηλικιωμένους ανθρώπους.

• Ο θάνατος δεν αποτελεί μυστήριο ή ταμπού γι’ αυτούς και αυτό τους βοηθάει να το αντιμετωπίσουν πιο εύκολα (Dickinson, Leming & Mermann, 2000).

Αίγυπτος

• Στην αρχαία Αίγυπτο είχε εφαρμοστεί μια διαφορετική διαδικασία τελετουργικής ταρίχευσης. Θεωρούσαν το σώμα απαραίτητο στοιχείο για μια σωστή μετά θάνατον ζωή, γι’ αυτό το λόγο έκαναν εκτεταμένη προετοιμασία των νεκρών.

• Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η τελετουργία «άνοιγμα του στόματος», που είχε ως σκοπό η μούμια ν’ αναπνέει, να βλέπει και να παίρνει τροφή (Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα, 1996)

Αρχαία Ελλάδα

• Στον ελληνικό χώρο διαπιστώνονται διάφορες θεωρήσεις σχετικά με το θάνατο, ωστόσο οι Έλληνες το αντιμετωπίζουν πρακτικά όπως και οι υπόλοιποι πολιτισμοί (Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα, 1996).

Κίνα

• Στην Κίνα ο ετοιμοθάνατος υφίστατο ειδικές προετοιμασίες. Ξύριζαν το κεφάλι του, έπλεναν το σώμα του, έκοβαν τα νύχια του και τον τοποθετούσαν σε καθιστή στάση, προκειμένου να διευκολυνθεί η έξοδος της ψυχής του.

• Μετά τον θάνατο οι συγγενείς και φίλοι έκαναν επίκληση στην ψυχή να γυρίσει πίσω για να βεβαιωθούν ότι η αναχώρησή της από το σώμα είχε συντελεστεί (Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα, 1996).

Ιαπωνία

• Στην Ιαπωνία συναντάμε πολλούς μύθους που αντικατοπτρίζουν το έντονο αίσθημα ότι ο θάνατος προκαλεί αλλαγή σε όσους τον βιώνουν. Οι νεκροί δεν ανήκουν πλέον στον κόσμο των ζωντανών, αλλά γίνονται περίεργοι κι επικίνδυνοι, ως εκ τούτου η είσοδός τους στον κόσμο των νεκρών πρέπει να διευκολυνθεί (Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα, 1996).

ΘΡΗΣΚΕΙΕΣ
Χριστιανισμός
«Ο θάνατος είναι η κεντρόφυγος δύναμη της ζωής και η αγάπη είναι η κεντρομόλος» (Μπέγζος,1996).

• Όπως διδάσκει η Αγ. Γραφή υπάρχουν 3 μορφές θανάτου: πνευματικός, σωματικός/φυσικός & αιώνιος θάνατος.

• Ο άνθρωπος αποτελεί ολότητα που περιλαμβάνει ψυχή και σώμα και ο διαχωρισμός αυτής της ολότητας από το Θεό αποτελεί το πνευματικό θάνατο. Ο φυσικός/σωματικός θάνατος είναι ο χωρισμός της ψυχής από το σώμα. Ο αιώνιος είναι ο οριστικός αποχωρισμός από το Θεό (Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα, 1996).

• Η χριστιανική επικήδεια τελετή διαμορφώθηκε πλήρως την περίοδο του Μεσαιωνικού καθολικισμού. Οι τελετουργίες πήραν έναν καταθλιπτικό χαρακτήρα μέσω των μαύρων ενδυμάτων, των κεριών και το πένθιμο χτύπημα της καμπάνας της εκκλησίας (Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα, 1996).

Ιουδαιοχριστιανισμός
Η θρησκεία αυτή αντιλαμβάνεται το θάνατο ως συνέπεια του προπατορικού αμαρτήματος και πιστεύει ότι το αμάρτημα αυτό θα αρθεί με την ανάσταση των νεκρών κατά την Δευτέρα Παρουσία, όπου οι άνθρωποι θα κριθούν ανάλογα με τα έργα τους στην επίγεια ζωή (Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα, 1996).
Ιουδαϊσμός

• Στον ιουδαϊσμό αποτελεί υποχρέωση να συμπαραστέκεται κανείς στο άτομο που πρόκειται να πεθάνει και να είναι παρών στην αναχώρηση της ψυχής.

• Υπάρχει η γενική άποψη πως τίποτα δεν υπάρχει πέρα από το θάνατο που να μπορεί να συγκριθεί με την ποιότητα της σχέσης με τον Θεό (Bowker, 1996).

Βουδισμός

• Για το βουδισμό, ο θάνατος είναι η συνεχής επανάληψη της διάλυσης και εξαφάνισης της ψυχής και του σώματος, η οποία συμβαίνει σε κάθε μέρος και κάθε λεπτό (Walshe, 1978).

• Η αθανασία θεωρείται ανταμοιβή για τους ανθρώπους που είχαν μια καλή επίγεια ζωή και σε όσους ήταν δίκαιοι. Τα κριτήρια της αθανασίας ποικίλλουν ανάλογα με την καταγωγή του νεκρού και την αιτία του θανάτου και κατά πόσο ηθική ζωή είχε.
• Επίσης, η μετεμψύχωση έχει έντονη παρουσία στα θρησκεύματα της Εγγύς και Άπω Ανατολής (Μπέγζος, 1996).

• Τέλος, ο βουδισμός ορίζει τη Νιρβάνα ως το τέρμα όλης της προσωπικής εξέλιξης (Durant, 1971).

Ισλαμισμός

• Οι άνθρωποι είναι υπεύθυνοι για τις πράξεις τους στη γη και πεθαίνοντας θα κριθούν είτε με ανταμοιβή είτε με τιμωρία στη μετά θάνατον ζωή τους (Dickinson, Leming & Mermann, 2000).

• Όταν ένα άτομο βρίσκεται κοντά στο θάνατο, κάποιος καλείται να διαβάσει στίχους από το Κοράνι. Μετά το θάνατό του, το σώμα πλένεται, ντύνεται με άσπρα ρούχα και τοποθετείται σ’ ένα απλό, ξύλινο φέρετρο. Το σώμα θα πρέπει να καεί όσο το δυνατόν πιο γρήγορα – συνήθως μέσα σε 24 ώρες (Dickinson, Leming & Mermann, 2000).

Το νόημα αυτής της έρευνας του θανάτου σε διάφορους πολιτισμούς, φιλοσοφίες και θρησκείες είναι ότι, σε μακροπρόθεσμη βάση, δεν έχει σημασία ποιοι είμαστε ή από πού προερχόμαστε, δεν είμαστε όλοι τόσο διαφορετικοί. Ο θάνατος θα έρθει σε όλους μας κάποια στιγμή. Δεν έχει σημασία η κουλτούρα μας ή οι θρησκευτικές πεποιθήσεις μας. Ας ελπίσουμε ότι, αν η ζωή μας ήταν καλή, θα λάβουμε το σεβασμό στο θάνατο, που μας ξεφεύγει μερικές φορές στη ζωή.
Το καλύτερο που έχουμε να κάνουμε είναι να ζήσουμε άφοβα. Όχι ως Εβραίοι ή Χριστιανοί, ιθαγενείς της Αμερικής ή της Ιρλανδίας, αλλά μόνο ως ανθρώπινα όντα, που κάνουμε το καλύτερο που μπορούμε με ό,τι η ζωή έχει να προσφέρει.
πηγή:Ψυχογραφήματα com
Βιβλιογραφικές αναφορές
Ελληνική βιβλιογραφία:
Αλεξιάς., Γ., (2000)., Ο λόγος περί ζωής και θανάτου., Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα
Βασιλειάδης., Ν., Π., (1996)., Το μυστήριο του θανάτου., Αθήνα: Αδελφότης Θεολόγων « Ο Σωτήρ»
Βουρεξάκης., Μ., Στρατιωτική επιθεώρηση
Μπέγζος., Μ., Π., (2005)., Ψυχολογία της θρησκείας., Αθήνα
Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα., (1996)., Θάνατος ( τ. 27., σ. 271-284 )., Αθήνα: Εκδοτικός Οργανισμός Πάπυρος
Παρέτι., Λ., (1966)., Ιστορία της ανθρωπότητας., Αθήνα: «Ελληνική Παιδεία»
Τζαβάρας., Γ., (1982)., Το βέβαιο του θανάτου., Αθήνα: «Δωδώνη»
Ξένη βιβλιογραφία:
Bowker., J., (1996)., Ο θάνατος και οι θρησκείες., Αθήνα: Παπαδήμα
Clark., D., (1993)., The sociology of death., Oxford: Blackwell Publishers
Dickinson., G., E., Leming., M., R., & Mermann., A., C., (2000)., Dying, Death & Bereavement., USA: Duskin/ McGraw Hill
Durant., W., (1971)., Ιστορία της φιλοσοφίας., Αθήνα: Αφοί Σνούπολοι Ο.Ε.
Eigen., M., (1996)., Psychic deadness., London: Jason Aronson Inc.
Ekstrand., I., Bruce., R., (1979)., Psychology., United States of America: Holt, Rinehart & Winston
Harris., K., A., (1971)., The Political meaning of death: An existential overview., Journal of death and dying., 4(2)., New York: Boywood Publishing Company
Kazdin., A.,  E., (2000)., Encyclopedia of Psychology., USA: Oxford University Press